Trầm cảm khi mang thai và sau sinh là gì?
Tại Việt Nam, việc mang thai và sinh con thường được xem là một dấu mốc đáng tự hào và là nguồn hạnh phúc. Tuy nhiên, không phải người phụ nữ nào cũng luôn cảm thấy vui vẻ khi mang thai. Bên cạnh những thay đổi về thể chất trong thai kỳ, nhiều phụ nữ còn trải qua những biến động về cảm xúc. Đối với một số người, điều này bao gồm cảm giác buồn bã kéo dài, lo lắng, hoặc mất kết nối với chính mình hoặc với em bé trong bụng.
Đây có thể là dấu hiệu của trầm cảm chu sinh —một dạng trầm cảm có thể xảy ra trong thai kỳ hoặc trong vòng một năm sau sinh. Đây không chỉ là “tâm trạng thất thường” mà là một tình trạng y khoa thực sự, ảnh hưởng đến cách một người suy nghĩ, cảm nhận và sinh hoạt hàng ngày. Lưu ý trầm cảm sau sinh chỉ bao gồm các trường hợp bị trầm cảm sau khi sinh nở.
Trên toàn thế giới, cứ 10 phụ nữ mang thai thì có khoảng 1 người bị trầm cảm. Tại Việt Nam, các nghiên cứu ước tính có từ 12% đến gần 30% phụ nữ mang thai bị ảnh hưởng (Nhi et al., 2018; Van Ngo et al., 2018). Điều đó có nghĩa là nếu bạn đang cảm thấy quá tải, bạn không hề đơn độc.
Tại sao chúng ta ít nói về vấn đề này?
Trong nhiều gia đình Việt Nam, sức khỏe tâm thần vẫn là một chủ đề nhạy cảm. Một số người có thể cảm thấy xấu hổ hoặc sợ bị phán xét nếu chia sẻ về những khó khăn về cảm xúc. Tuy nhiên, trải qua trầm cảm trong thai kỳ không phải là dấu hiệu của sự yếu đuối hay thất bại. Điều đó không có nghĩa bạn là một người mẹ tồi. Sức khỏe của bạn, cả thể chất lẫn tinh thần, rất quan trọng, không chỉ vì bạn, mà còn vì em bé con của bạn.
Tại Survival Skills Vietnam, chúng tôi hiểu tầm quan trọng của việc tạo ra không gian an toàn, không kỳ thị khi nói về sức khỏe tinh thần. Thông qua các hội thảo về Sơ cứu sức khỏe tinh thần, chúng tôi mong muốn giúp các bà mẹ và người thân của họ hiểu rõ hơn và hỗ trợ tốt hơn cho sức khỏe tinh thần trong và sau thai kỳ bởi vì việc giáo dục này có thể cứu sống mạng người.
Trầm cảm chu sinh khác gì với “baby blues”?
Nhiều bà mẹ mới sinh cảm thấy mệt mỏi, dễ xúc động hoặc lo lắng. Những cảm xúc này, thường được gọi là “baby blues, rất phổ biến và thường tự biến mất sau vài tuần mà không cần điều trị.
Tuy nhiên, trầm cảm chu sinh thì khác. Nó kéo dài lâu hơn, cảm giác nặng nề hơn và thường gây ảnh hưởng đến giấc ngủ, mối quan hệ, thậm chí cách người mẹ kết nối với em bé. Nếu không được hỗ trợ, nó có thể kéo dài hàng tháng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến cả mẹ và bé.
Nguyên nhân từ đâu?
Không có một nguyên nhân cụ thể duy nhất. Trầm cảm chu sinh thường là kết quả từ sự kết hợp của các yếu tố sinh học, cảm xúc và xã hội, chẳng hạn như:
- Sự thay đổi hormone trong não bộ;
- Từng trải qua sang chấn tâm lý hoặc bị bạo hành;
- Thiếu sự hỗ trợ từ gia đình hoặc người bạn đời;
- Căng thẳng tài chính hoặc áp lực công việc;
- Lo lắng về chuyện sinh nở hoặc nuôi con;
- Tiền sử cá nhân hoặc gia đình có người bị trầm cảm; v.v.
Các bà mẹ Việt Nam còn có thể chịu thêm áp lực từ những quan niệm truyền thống, chẳng hạn như niềm tin rằng bệnh tâm thần là hậu quả từ nghiệp, khổ đau hay sai lầm trong quá khứ, những niềm tin ảnh hưởng từ giáo lý Phật giáo. Điều này có thể khiến họ giấu kín các triệu chứng để tránh mang “nỗi nhục” cho gia đình.
SSVN đặt mục tiêu tăng cường năng lực cộng đồng thông qua giáo dục, bao gồm cả việc tháo gỡ rào cản trên. Bằng cách mở rộng các chương trình huấn luyện không chỉ tập trung vào sơ cứu thể chất mà còn cả sức khỏe tâm thần, SSVN mong muốn trao cho các gia đình công cụ để phản ứng hiệu quả và đầy nhân ái khi có người thân gặp khó khăn.
Trầm cảm chu sinh ảnh hưởng thế nào đến mẹ và bé?
Dù nhiều người cho rằng khó khăn cảm xúc trong thai kỳ và sau sinh là điều “bình thường,” nhưng nếu không được điều trị, trầm cảm chu sinh có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng:
Đối với người mẹ:
- Mất ngủ;
- Ăn uống không điều độ;
- Bỏ qua các buổi khám thai;
- Thiếu quan tâm đến việc chăm sóc bản thân, v.v.
Đối với em bé:
- Tăng nguy cơ nhẹ cân khi sinh;
- Chậm phát triển;
- Khó gắn bó với mẹ, v.v.
Tuy nhiên, với sự hỗ trợ đúng cách, hầu hết phụ nữ có thể hồi phục hoàn toàn và chăm sóc bản thân cũng như con một cách khỏe mạnh và trọn vẹn.
Triệu chứng Trầm cảm chu sinh?
Trong thai kỳ và sau sinh, cảm xúc thay đổi là điều phổ biến. Nhưng nếu cảm giác tiêu cực kéo dài hoặc ngày càng tệ hơn, đó có thể là dấu hiệu của trầm cảm chu sinh:
- Buồn bã dai dẳng hoặc cảm thấy “trống rỗng” suốt cả ngày;
- Mất hứng thú với những điều từng yêu thích;
- Mất ngủ hoặc ngủ quá nhiều;
- Mệt mỏi, thiếu năng lượng;
- Chậm chạp trong hành động hoặc cảm thấy bồn chồn;
- Cảm thấy vô dụng hoặc ám ảnh bởi sự tội lỗi;
- Khó tập trung hoặc đưa ra quyết định;
- Khóc thường xuyên, đôi khi không rõ lý do;
- Mất kết nối với thai nhi, lo lắng khi ở gần con;
- Tự cho rằng mình là một người mẹ tồi;
- Có suy nghĩ làm hại bản thân hoặc em bé, v.v.
Nếu bạn có nhiều triệu chứng kể trên kéo dài trên 2 tuần, hãy tìm kiếm sự hỗ trợ.
Khi nào cần gặp bác sĩ?
Bạn nên nói chuyện với bác sĩ hoặc chuyên gia y tế nếu:
- Bạn cảm thấy buồn bã hoặc lo lắng trong hơn 2 tuần;
- Bạn có ý định làm hại bản thân hoặc em bé;
- Tình trạng cảm xúc của bạn đang xấu đi;
- Bạn gặp khó khăn trong việc chăm sóc bản thân hoặc em bé.
Bạn có thể bắt đầu bằng việc gặp bác sĩ đa khoa, bác sĩ sản phụ khoa hoặc hộ sinh. Họ có thể kiểm tra các nguyên nhân y học khác có thể gây ra triệu chứng giống trầm cảm (như rối loạn tuyến giáp hoặc thiếu vitamin) và giới thiệu bạn đến bác sĩ tâm thần hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần.
Tuy nhiên, chúng tôi hiểu rằng không phải bác sĩ nào tại Việt Nam cũng được đào tạo bài bản về sức khỏe tâm thần, đặc biệt là các vấn đề liên quan trầm cảm trong thai kỳ và sau sinh. Các buổi khám thai cũng có thể quá ngắn hoặc thiếu riêng tư để chia sẻ. Nếu có điều kiện, bạn nên tìm đến chuyên gia tâm lý để được tư vấn cá nhân và bảo mật hơn.
Làm gì để cảm thấy khá hơn?
Tự chăm sóc và hỗ trợ từ lối sống lành mạnh
Những việc nhỏ mỗi ngày có thể tạo sự khác biệt:
- Trò chuyện với người bạn tin tưởng như bạn bè, người thân, bác sĩ, hộ sinh;
- Thực hành hít thở sâu khi cảm thấy quá tải. Các ứng dụng thiền tiếng Việt như Insight Timer, Thiền Đương Đại hoặc Saigon Meditation Project (SMP) có thể hữu ích;
- Duy trì vận động nhẹ nếu bác sĩ cho phép, ví dụ đi bộ, yoga, bơi lội hoặc giãn cơ giúp cải thiện tâm trạng và giấc ngủ;
- Ăn đủ chất, uống đủ nước để duy trì năng lượng và sự minh mẫn;
- Tham gia lớp học hoặc nhóm hỗ trợ cho bà bầu để kết nối với những người đang mang thai và sinh còn cùng thời điểm, v.v.
Liệu pháp tâm lý / Trị liệu tinh thần
Trò chuyện với chuyên gia tâm lý có thể giúp bạn hiểu rõ cảm xúc của mình và học cách ứng phó hiệu quả:
- Tư vấn cá nhân, trực tiếp hoặc trực tuyến;
- Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT): giúp thay đổi suy nghĩ tiêu cực;
- Liệu pháp tương tác cá nhân (IPT): tập trung vào cải thiện các mối quan hệ và tăng hỗ trợ xã hội.
Thuốc (Thuốc chống trầm cảm)
Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể kê thuốc chống trầm cảm, nhất là khi:
- Mức độ trầm cảm từ trung bình đến nặng;
- Liệu pháp tâm lý không có sẵn hoặc không hiệu quả;
- Bạn thích chọn cách uống thuốc.
Nhiều loại thuốc chống trầm cảm được đánh giá là an toàn trong thai kỳ. Phối hợp thuốc và trị liệu thường mang lại hiệu quả tốt nhất. Hiệp hội Sản phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG) khuyến nghị sử dụng SSRIs, SNRIs và thuốc ba vòng (tricyclic antidepressants) cho trầm cảm chu sinh. Bác sĩ chuyên môn sẽ giúp bạn cân nhắc các lợi ích và rủi ro khi dùng thuốc cho cả mẹ và bé.
Người thân có thể hỗ trợ ra sao ?
Sự hỗ trợ từ gia đình và bạn bè là rất cần thiết. Dưới đây là vài cách giúp đỡ, dựa trên chương trình Mom’s Mental Health Matters từ Viện Sức khỏe Quốc gia Hoa Kỳ:
- Nhận biết dấu hiệu: Nếu người thân có dấu hiệu thu mình, lo lắng hay kiệt sức, hãy khuyến khích họ gặp bác sĩ;
- Lắng nghe: Cho người mẹ biết rằng bạn quan tâm và muốn lắng nghe. Ví dụ: “Mình để ý thấy bạn không còn hứng thú với những việc trước đây. Bạn đang lo điều gì à?”
- Hỗ trợ tinh thần và thể chất: Trấn an rằng họ không đơn độc, giúp làm việc nhà để họ có thời gian nghỉ ngơi hoặc gặp gỡ bạn bè;
- Khuyến khích đi khám sức khỏe tâm thần: Nếu họ lo sợ bị kỳ thị, hãy nhấn mạnh rằng trầm cảm là phổ biến và có thể điều trị. Gợi ý giúp họ tìm nơi điều trị, đặt lịch hẹn cho họ và gợi ý cùng họ đi khám. v.v.
Lời kết
Bạn không đơn độc. Trầm cảm chu sinh không phải lỗi của bạn, và nó có thể xảy ra với bất kỳ ai. Với sự hỗ trợ từ người thân hoặc chuyên gia, hầu hết phụ nữ đều hồi phục và tận hưởng hành trình làm mẹ một cách trọn vẹn và ý nghĩa.
Tại Survival Skills Vietnam, chúng tôi cung cấp chương trình Sơ cứu sức khỏe tâm thần, nơi gia đình có thể học kỹ năng hỗ trợ nhau hoặc chăm sóc chính mình hiệu quả hơn. Chúng tôi tin rằng, khi học hỏi và kết nối cùng nhau, chúng ta có thể xây dựng một cộng đồng mạnh mẽ, an toàn và đầy lòng nhân ái hơn.
